Już ok. 1282 r. jeden z książąt z dynastii Piastów – Kazimierz II, panujący w górnośląskim Bytomiu, postanowił ozdobić głowę orła na swej książęcej pieczęci królewską koroną. Miało to pewnie oznaczać wysokie aspiracje polityczne tego księcia, nie wyróżniającego się dotąd (ani potem) niczym z plejady licznych książąt dzielnicowych. Pomysł ten podchwycili jednak najpoważniejsi kandydaci do roli zjednoczyciela rozbitej na dzielnice Polski – książę wrocławski Henryk IV Probus, książę wielkopolski Przemysł II, a później Władysław I Łokietek. Korona królewska na głowie orła oznaczała dla nich cel działań politycznych – odbudowę Królestwa Polskiego. Nic więc dziwnego, że z chwilą, gdy wspomniany Przemysł II został ukoronowany w katedrze gnieźnieńskiej przez arcybiskupa Jakuba Świnkę na króla Polski (26 czerwca 1295), przyjęty przez niego herb Orzeł Biały w koronie stał się symbolem odrodzonego po 200 latach Królestwa Polskiego. Była to początkowo otwarta korona typu gotyckiego, z tzw. kwiatonami w formie lilii heraldycznych, zupełnie podobna do tej znalezionej w grobie Kazimierza Wielkiego w katedrze na Wawelu. Na początku XVI stulecia królowie Polski z dynastii Jagiellonów – Aleksander I Jagiellończyk oraz Zygmunt I Stary zaczęli używać podczas swych koronacji, hołdów lennych (np. słynnego hołdu pruskiego na rynku krakowskim 10 kwietnia 1525 r.) i innych, ważnych wystąpień publicznych nowego typu korony – korony zamkniętej (zwieńczonej krzyżującymi się pałąkami z niewielką kulą – sferą i krzyżem). Już ich starszy brat – Jan Olbracht w 1492 r. umieścił taką formę korony nad tarczą herbową na swych pieczęciach. Była to manifestacja polityczna wobec cesarzy rzymskich z dynastii Habsburgów i władców Moskwy, którzy przyjęli właśnie tytuł cara i zaczęli głosić ideę Moskwy – trzeciego Rzymu. Korona tego typu uchodziła bowiem dotąd za symbol pełnej suwerenności, przysługujący wyłącznie cesarzom, symbolizowała że król ma nad sobą już tylko Boga. W XVI w. przerobiono w ten sposób, uświęconą tradycją, insygnialną (czyli używaną podczas koronacji) koronę polską, tzw. koronę Chrobrego (w rzeczywistości XIV-wieczną, wykonaną dla Łokietka). Koronę zamkniętą spotykamy odtąd także nad tarczą herbową z Orłem i Pogonią na najważniejszych polskich pieczęciach państwowych oraz na głowie Orła Białego. Po raz pierwszy miało to miejsce w renesansie, za panowania Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Przykłady zastosowania zamkniętej korony w połączeniu z godłem (na głowie lub bezpośrednio nad głową królewskiego ptaka) nie były jednak w tym okresie jeszcze zbyt częste. Ostateczne połączenie korony zamkniętej z herbem Orzeł Biały na pieczęciach, monetach i medalach dokonało się u nas znacznie później – dopiero w okresie baroku.
Kolejnym polskim orłem łatwo do dziś rozpoznawalnym, po orłach piastowskich z czasów Przemysła II i Kazimierza Wielkiego, jest tzw. „orzeł grunwaldzki”, powielany w tysiącach kopii na rozmaitych chorągwiach, tarczach, tunikach, kropierzach itp. związanych z coraz popularniejszą modą na kulturę rycerską i rekonstrukcje historyczne. Wystarczy wspomnieć niedawne obchody 600-lecia wielkiej wojny z Zakonem Krzyżackim i bitwy pod Grunwaldem (2010). Nie zachowała się żadna miniatura z epoki prezentująca wielką chorągiew ziemi krakowskiej (i zarazem całego Królestwa Polskiego), z takim poświęceniem bronioną przez polskie rycerstwo na polach Grunwaldu 15 lipca 1410 r. Była to najważniejsza i zapewne największa rozmiarami z polskich chorągwi użytych w tej sławnej bitwie, prawdopodobnie miała kształt gonfanonu – była po stronie swobodnej wycięta w jeden lub kilka długich rogów czyli stref w kształcie trójkątów albo prostokątów. Obok niej funkcjonowała druga, mniejsza chorągiew królewska z Orłem Białym, określana jako królewski proporzec. Oryginalne chorągwie polskie spod Grunwaldu się nie zachowały, nie wiemy więc jaką stylizację miał królewski orzeł na nich umieszczony. W tej roli występuje więc zazwyczaj… orzeł umieszczony na boku tumby nagrobnej Władysława II Jagiełły w katedrze na Wawelu, bardzo udane dzieło anonimowego średniowiecznego rzeźbiarza (ok. 1420). Ostatnio wskazuje się w literaturze na warsztat sławnego Donatella z Florencji jako twórcy tego nagrobka (Anna Boczkowska). Orzeł został umieszczony na późnogotyckiej tarczy, tzw. hiszpańskiej (o prostokątnej głowicy i równoległych bokach, zamkniętych półkoliście u dołu). Wspomniany orzeł z nagrobka Jagiełły ma smukłe proporcje, silnie odchyloną do tyłu głowę z rozwartym dziobem, charakterystyczne, miękkie upierzenie oraz zaokrąglone u góry barki skrzydeł zakończone trójliściem. To bardzo udana pod względem artystycznym stylizacja, do której chętnie nawiązywano np. przy okazji obchodów różnych narodowych rocznic na początku XX wieku. Od czasów unii w Krewie (1385) i koronacji Władysława Jagiełły (1386) na pieczęciach królewskich polskiemu Orłowi Białemu zaczęła towarzyszyć litewska Pogoń (przerysowany z konnych pieczęci pogańskich jeszcze książąt litewskich z rodu Giedyminowiczów zbrojny jeździec, na którego tarczy umieszczano nowy, chrześcijański herb rodowy Jagiellonów – Podwójny Krzyż). Czasem tarcza ta bywała dwu- a czasem czwórdzielna. Jest to punkt wyjścia dla wykształcenia się późniejszego herbu Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Jak odkrył niedawno Wojciech Budzyński, polski kolekcjoner militariów mieszkający na stałe w Stanach Zjednoczonych, już w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka musiała być używana chorągiew królewska ze skwadrowanymi (powtórzonymi dwukrotnie naprzemian) polskim Orłem Białym i litewską Pogonią. Taka właśnie miniatura towarzyszy krótkiej prezentacji historii Polski w “Kronice Saskiej” (Cronecken der Sassen) Hermanna Bote, wydanej w Moguncji w roku odkrycia Ameryki (1492). Układ godeł na tej chorągwi jest nieprawidłowy, ich kolejność odwrócona (pierwsze pole zajmuje Pogoń a nie Orzeł), głowa Orła skierowana w niewłaściwą stronę (heraldyczną lewą!) a litewski jeździec nie trzyma tarczy z Krzyżem Jagiellonów. Władysław Jagiełło oraz jego dwaj synowie – Władysław III Warneńczyk i Kazimierz II Jagiellończyk w tarczy herbowej czwórdzielnej w krzyż kazali umieszczać, oprócz Orła i Pogoni, ponadto dwa herby ziemskie – Wielkopolski (Bawola Głowa) oraz Kujaw (połuorzeł-połulew). Nad tarczą główną, w niektórych prezentacjach herbu podtrzymywaną przez anioły (np. w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu), umieszczano małą tarczę z chrześcijańskim herbem rodowym dynastii panującej – Podwójnym Krzyżem. Taki wzór herbu wielkiego Polski obowiązywał przez ponad 100 lat (1386-1492). Dopiero wnuk Jagiełły, Jan Olbracht (1492-1501) umieścił na swej pieczęci nieco inną kompozycję heraldyczną. Polski Orzeł Biały, jako najważniejsze z godeł, powędrował na oddzielną małą tarczę tzw. sercową, umieszczoną na środku herbu. Kolejne pola czwórdzielnej tarczy zajęły herby: Litwy (Pogoń), Rusi Czerwonej (Lew), Wielkopolski (Bawola Głowa) oraz Kujaw (połuorzeł-połulew). Tarczę tę zdobiła zamknięta królewska korona, o której znaczeniu już wspominałem. Nowością były też trzymacze herbowe w postaci dwóch lwów. Ta, dosyć rozbudowana i skomplikowana forma herbu państwowego, nie przyjęła się jednak na dłużej. Ostatni Jagiellonowie – Aleksander I, Zygmunt I Stary i Zygmunt II August (1501-1572) na 4 polach tarczy herbowej zachowali jedynie skwadrowane godła Polski (Orzeł Biały) i Litwy (Pogoń). Orzeł zajmował w tej kompozycji zawsze najważniejsze hierarchicznie – prawe, górne pole tarczy zaś oba godła umieszczano w jednolitym czerwonym polu. Taka właśnie tarcza herbowa stała się oficjalnym herbem państwowym Rzeczpospolitej Obojga Narodów od czasów unii lubelskiej (1569). Wizerunek takiego godła zdobił chorągiew nadworną niesioną podczas pogrzebu króla Zygmunta Starego (1548) oraz, zachowaną do dziś w zbiorach wawelskich, chorągiew Zygmunta Augusta sprawioną z okazji koronacji jego trzeciej żony Katarzyny z Habsburgów (1553). Jej rekonstrukcja, podobnie jak rekonstrukcja chorągwi “grunwaldzkiej” z czasów Władysława Jagiełły, zdobi dziś Pałac Prezydencki.
W okresie rządów ostatnich Jagiellonów na polskim tronie – Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta, Orzeł Biały uzyskał, w porównaniu ze swą średniowieczną, gotycką formą, charakter bardziej wytworny i artystyczny, tracąc jednak nieco na sile wyrazu i czystości heraldycznej (sztuka heraldyczna zaleca wszak prostotę!). Sylwetka orła stała się bardziej wrzecionowata, do czego przyczyniły się, bardzo wtedy modne, owalne lub fantazyjnie wycięte kartusze (ozdobne elementy w kształcie karty z zawiniętymi brzegami), zastępujące klasyczne, średniowieczne tarcze rycerskie. Orzeł jagielloński w okresie panowania Zygmunta I Starego (1506-1548) przedstawiany był przez artystów w bardzo dekoracyjny sposób, choć nie było jednej, ustabilizowanej formy. Dla przykładu orzeł autorstwa wybitnego włoskiego mistrza Bartłomieja Berrecciego, umieszczony na postumencie pilastrowym w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu (dobrze wszystkim znany dzięki współczesnym banknotom 100-złotowym), został zamknięty w oryginalnej, wielobocznej tarczy i linearnie zornamentalizowany. Charakterystyczne są jego długie, skośnie upięte lotki. Dla stylizacji orła zygmuntowskiego z 1. połowy XVI w. charakterystyczny jest sercowato profilowany tors i duże lotki, upięte promieniście na całej długości skrzydeł. Za jedną z najpiękniejszych stylizacji Orła Białego uchodzi rewers medalu z wizerunkiem króla Zygmunta I autorstwa Jana Marii Padovano, odlanego w 1532 r. z okazji 64 urodzin tego monarchy. Stylizację tę cechuje prawdziwie renesansowy umiar, powaga i harmonia oraz doskonałe dopasowanie do okrągłej formy medalu. Orzeł jako godło królewskie uzyskał za czasów Zygmunta I Starego nowy element dekoracyjny. Była to wielka (majuskulna) litera „S” – inicjał imienia króla w zlatynizowanej formie Sigismundus. Umieszczano ją na piersi orła zygmuntowskiego, lub przeplatano przez jego pierś i skrzydła. Wcześniej tylko Kazimierz III Wielki używał monogramu w postaci ukoronowanej litery „K” (np. na drzwiach katedry wawelskiej), nie łączono go jednak z orłem. Inicjał królewski Zygmunta I spotykamy zarówno na wspomnianych wyżej zabytkach wawelskich, jak i w bardzo wielu innych przedstawieniach Orła Białego z tego czasu – w detalu architektonicznym głównych miast Królestwa (Krakowa, Warszawy, Poznania, Gdańska, Wilna i Lwowa), na ceremonialnym mieczu należącym do tegoż króla, w ręcznie iluminowanych kodeksach i grafice książkowej oficyn krakowskich, na dokumentach królewskich (fundacyjnych, nobilitacyjnych), państwowych pieczęciach, okolicznościowych medalach i obiegowych monetach… Ponoć cudzoziemcy obserwujący jeden z ceremonialnych wjazdów do Bari białe orły z inicjałem „S” uznali za godło Sarmacji (jak nazywano wówczas Polskę). W okresie rządów syna i następcy Zygmunta I – Zygmunta II Augusta (1548-1572) – inicjał na piersiach orła uzupełniono o wielką literę „A”. Inicjały „SA” oznaczały oczywiście Sigismundus Augustus. Orły ówczesne, umieszczane zazwyczaj w ozdobnie wycinanych kartuszach, uzyskały przez to mocno udziwniony kształt. Charakterystyczne są dla nich silnie wygięte łapy, wydłużone „gęsie” szyje oraz bardzo rozbudowana dekoracja ogona, przypominająca stylizowany motyw roślinny czy heraldyczne labry. Klasycznym przykładem są tu orły z arrasów wawelskich. Jagiellońską tradycję zdobienia Orła Białego królewskim inicjałem podtrzymała jeszcze siostra Zygmunta II Augusta i żona Stefana I Batorego – Anna Jagiellonka. Na sercowatym torsie orła wygrawerowanego na jabłku, jednym z insygniów grobowych królowej (ok. 1596), znajdujemy jej inicjał „A”. Orzeł zygmuntowski nie zniknął wraz z bezpotomną śmiercią Zygmunta II Augusta w Knyszynie na Podlasiu (7 lipca 1572). Następne pokolenia Polaków bardzo często i chętnie odwoływały się do jego symboliki. Orzeł ten kojarzył się bowiem z okresem największej świetności Rzeczypospolitej „złotego wieku”, z polityczną potęgą państwa, którego granice kończyły się niegdyś aż hen… pod Smoleńskiem, ale także ze świetnością królewskiego, renesansowego Krakowa i Wawelu, czasami rozkwitu kultury narodowej, długotrwałego pokoju, dostatku, tolerancji religijnej. Po odrodzeniu izby wyższej polskiego parlamentu – Senatu w wyniku przemian politycznych 1989 r., symbolem tej instytucji stał się zaprojektowany przez Monikę Piworską-Kalisz orzeł „zygmuntowski”. Dawna cyfra królewska „S” (inicjał Zygmunta I Starego) przepleciony przez tułów i skrzydła orła uzyskał teraz nowe znaczenie – Senat RP.
Od czasów pierwszej wolnej elekcji (1573), na piersiach Orła Białego zaczęto umieszczać, albo luzem, albo częściej w małej tarczy herbowej, godła rodowe kolejnych monarchów. Nasz pierwszy, nieudany król elekcyjny – Henryk Walezy (1573-1574) kazał np. umieszczać na piersi polskiego orła własny inicjał „H” (Henricus), obok herbu Francji – Lilii (w sercowatym polu) lub herbu księcia Orleanu. Manierystyczny orzeł z okresu panowania króla Stefana I Batorego (1576-1586) pod względem stylizacji bardzo przypominał tego jagiellońskiego. Można zauważyć większy stopień ekspresji postrzępionych skrzydeł i wydłużonej szyi. Inicjał królewski na piersiach orła zastąpiła odtąd mała tarcza z herbem rodowym Batorych – Trzy Kły. Pomysł ten przyjął się i znalazł kontynuację na dziesiątkach wizerunków Orła Białego aż do upadku I Rzeczypospolitej, stopniowo wypierając jagiellońskie tradycje umieszczania w godle królewskich inicjałów. Król Stefan, nawiązując do tradycji zygmuntowskiej, używał jednak jeszcze czasem inicjału „S” na piersi orła, który w tym wypadku oznaczał oczywiście imię Stefan (Stephanus). Kolejne takie przypadki znamy z okresu panowania Zygmunta III Wazy, np. z dokumentów nobilitacyjnych opracowanych w kancelarii tego monarchy. Na awersie medalu z 1631 r. na piersiach Orła Białego z koroną zamkniętą umieszczono monogram królewski w bardziej rozwiniętej formie „ST” – Sigismundus Tertius. Kolejni nasi władcy zrezygnowali z łączenia swych monogramów z godłem herbowym, ograniczając się do umieszczania godeł rodowych na piersiach Orła Białego lub w mniejszej tarczy (tzw. sercowej) na środku oficjalnego herbu państwowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Od czasów unii lubelskiej (1569) była nim, jak już wspomniałem, czwórdzielna tarcza ze skwadrowanymi godłami Orzeł Biały (Korona) oraz Pogoń (Litwa). W okresie panowania w Polsce szwedzkiej dynastii Wazów (1587-1668), herbem rodowym był snopek zboża, wiązka rózg lub faszyna (Vase) umieszczany w polu błękitno-biało-czerwonym. W epoce Wazów Orzeł Biały ze Snopkiem na piersiach zmienił nieco kształt zgodnie z estetyką baroku. Uzyskał regularny zarys koliście rozpostartych skrzydeł, które zaostrzały się ku górze przez wyginanie i wydłużanie skrajnych lotek. Tarczy herbowej Rzeczpospolitej towarzyszyła mniejsza tarcza środkowa, na której umieszczano skwadrowane herby Szwecji (Trzy Korony) oraz poprzedniej dynastii tam panującej (Folkung). Herb rodowy Wazów wypełniał pole najmniejszej tarczy umieszczonej na środku kompozycji – tzw. tarczy sercowej. Tarczę herbową Rzeczpospolitej, zwieńczoną zamkniętą królewską koroną, otaczał łańcuch burgundzkiego orderu Złotego Runa, który Wazowie polscy dostali od Habsburgów. W pełnej kreacji heraldycznej pojawiały się także postacie kobiece podtrzymujące tarczę – personifikacje Wojny (Bellona) oraz Pokoju (Pax). Zastąpiły one anioły lub lwy występujące w tej roli w okresie panowania Jagiellonów. Za czasów króla Michała Wiśniowieckiego (1669-1673) na środku tarczy herbowej Rzeczpospolitej umieszczano rodowy znak tej kniaziowskiej ruskiej familii – Korybut (znany nam chociażby z wałów obleganego przez Kozaków i Tatarów Zbaraża w filmowej ekranizacji „Ogniem i Mieczem”). Król Michał Korybut Wiśniowiecki to syn sławnego kniazia Jaremy, pogromcy Kozaków. W propagandzie władzy w okresie panowania Jana III Sobieskiego (1674-1696) często wykorzystywano herb rodowy Sobieskich – Janinę, przedstawiający tarczę w tarczy (otok). Tarcza rodowa Sobieskich, rysowana na wzór autentycznej ówczesnej tarczy – obronnej części uzbrojenia, miała symbolizować oczywiście rolę tego wojowniczego króla jako obrońcy Polski (przedmurza) i całej chrześcijańskiej Europy przed ekspansją turecką. Orzeł Biały w okresie wiktorii wiedeńskiej (1683) pod względem stylizacji przypominał nieco wcześniejsze orły batoriańskie i wazowskie z końca XVI w., mocno odbiegając od ociężałej stylizacji barokowej, widocznej już na kapie koronacyjnej króla Michała (1669). Popularne były także w Polsce w ostatnich dekadach XVII w. różne nieheraldyczne przedstawienia Orła Białego z tarczą Sobieskich – Janiną na piersiach, nawiązujące bezpośrednio do wzorów rzymskich (orły legionowe).
Późnobarokowy orzeł z czasów saskich Augustów II i III (1697-1763) uzyskał niezbyt udaną stylizację, choć był bardzo dekoracyjny. Rysowano go ze zwężonymi, zaostrzonymi ku górze, małymi skrzydełkami, kontrastującymi z pękatym, rozrośniętym korpusem orła z niewielką główką. Można powiedzieć żartem, że orzeł ten przypominał nieco gąsiorek z winem z którego popijał sienkiewiczowski Pan Zagłoba i przywodził na myśl znane powiedzenie trafnie charakteryzujące tę epokę: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”. Łapy herbowego Orła Białego w tym okresie były mocno wygięte, a na jego głowie na stałe już zagościła zaokrąglona, zamknięta korona, zwieńczona pałąkami i sferą z krzyżykiem. W najszerszym miejscu na brzuchu orła umieszczano wtedy pokaźnych rozmiarów herb elektorski Wettinów (dwudzielną w słup tarczę z herbem urzędu elektorskiego arcymarszałka Rzeszy w polu prawym, a herbem rodowym Wettinów saskich w polu lewym). Herb rodowy dynastii saskiej powrócił jeszcze raz w dziejach Polski. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) wypełniał on prawe pole dwudzielnej tarczy typu szwajcarskiego w oficjalnym herbie Księstwa. W mniej znaczącym polu lewym umieszczono polskiego Orła Białego w stylizacji klasycystycznej, stanisławowskiej. Księciem warszawskim został bowiem z nominacji cesarza Francuzów Napoleona I wnuk Augusta III – Fryderyk August I, król Saksonii.
W ciągu XVIII stulecia coraz powszechniej stosowana była i u nas najbardziej rozbudowana forma herbu państwowego – herb wielki, w którym czwórdzielna tarcza herbowa Rzeczpospolitej (z Orłem i Pogonią oraz mniejszym herbem sasko-elektorskim na środku), zwieńczona zamkniętą koroną królewską, umieszczana była na pysznym płaszczu podbitym gronostajem i otoczona łańcuchem orderu Orła Białego (ustanowionego przez Augusta II Mocnego w 1705 r.). Król Stanisław Leszczyński, który po utracie tronu polskiego panował (lecz nie rządził) w księstwie Lotaryngii, otaczał tarczę herbową Rzeczpospolitej w swym herbie aż dwoma łańcuchami orderowymi. Były to francuskie ordery św. Ducha i św. Michała. Środek tarczy zdobił wtedy herb rodowy Leszczyńskich – Wieniawa, a trzymaczami były lotaryńskie orły.
Mocno utrwalił się w świadomości wielu pokoleń Polaków orzełek klasycystyczny, zaprojektowany na początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (ok. 1775). W porównaniu z wcześniejszym, bardzo nieudanym późnobarokowym orłem z epoki Wettinów saskich, orzeł stanisławowski uzyskał bardziej smukły i dumnie wyprostowany korpus, większą głowę, zagięte szpony, szeroki i pierzasty ogon oraz bardziej proporcjonalne, mocno wyciągnięte ku górze skrzydła. Każde pióro w tej stylizacji wydaje się być żywcem skopiowane z natury. Na środku tarczy herbowej Rzeczpospolitej umieszczano w latach 1764-1795 herb rodowy Poniatowskich – Ciołek. W pełnej kreacji heraldycznej – herbie wielkim Rzeczpospolitej występowały wtedy w roli trzymaczy dwie postacie kobiece – personifikacje Pokoju (Pax) i Sprawiedliwości (Iustitia). Wazowska Bellona zniknęła, może z powodu braku silnego wojska? Umieszczaną na płaszczu gronostajowym i zwieńczoną koroną tarczę herbową Rzeczpospolitej otaczał łańcuch orderu Orła Białego. To właśnie ten klasycystyczny orzeł stanisławowski był świadkiem tragedii rozbiorów, epopei wojen napoleońskich oraz powstań narodowych XIX stulecia.
