baner

CZĘŚĆ 5: SPORY O SYMBOLIKĘ PAŃSTWOWĄ W II RZECZYPOSPOLITEJ

Poszukiwanie odpowiedniego symbolu w latach I wojny światowej

orzelek_strzelecki
orzełek strzelecki, projekt Cz. Jarnuszkiewicza (1913)

Nie miał początkowo korony orzełek strzelecki (projekt Czesława Jarnuszkiewicza z 1913 r.) i wzorowany na nim orzełek legionowy na maciejówkach strzelców z I Kompanii Kadrowej Józefa Piłsudskiego, gdy wyruszali na wojnę światową z krakowskich Oleandrów (6 sierpnia 1914 r.). Jednak już 2 lata później prawie wszystkie orzełki wojskowe żołnierzy walczących w Legionach uzyskały korony. Nie wiem na ile wiarygodna jest relacja pamiętnikarska o przypadkowym usunięciu (ułamaniu) korony podczas projektowania pierwszego orzełka strzeleckiego.

sztandar_dunikowski
sztandar oddziału Bajończyków, projekt K. Dunikowskiego (1914)

Różne polskie oddziały wojskowe w okresie I wojny światowej, walczące u boku Austriaków, Niemców, Rosjan czy Francuzów umieszczały na swych sztandarach orły w koronie lub bez niej, w bardzo ciekawej nieraz stylizacji. Wystarczy wspomnieć „kubistycznego” orła bez korony projektu Xawerego Dunikowskiego w oddziale tzw. Bajończyków walczącym we Francji). Spór o obecność i formę korony na głowie Orła Białego powracał jeszcze kilkakrotnie po I i II wojnie światowej. Dla znacznej części Polaków korona na głowie Orła Białego przestała bowiem oznaczać ustrój monarchiczny, coraz częściej interpretowano ją za to jako symbol narodowej suwerenności.

nalepka_1911
rocznicowa nalepka okienna (1911)

Na początku XX stulecia na różnych pocztówkach patriotycznych, drukach okolicznościowych, naklejkach okiennych czy pieczęciach rywalizowały ze sobą różne historyczne stylizacje Orła Białego. Bardzo popularny był wtedy zwłaszcza orzeł w stylizacji renesansowej. Pod koniec I wojny światowej, kiedy niepodległość Polski zbliżała się wielkimi krokami, różni publicyści nawoływali do odrzucenia klasycystycznej stylizacji godła herbu narodowego, jako kojarzącego się z czasami słabości, upadku i rozbiorów. Pisano np.: „w miarę upadku narodu, marnieje coraz bardziej kształt orła, zarówno pod względem artystycznym, jak i heraldycznym. Ostatecznie zmarniał on za Stanisława Augusta”.

banknot_1917
banknot markowy z orłem renesansowym (1917)

Proponowano zastąpić go inną, wcześniejszą wersją, najchętniej orłem zygmuntowskim, pochodzącym z czasów największej świetności Rzeczpospolitej. Możemy znaleźć wiele przykładów jego zastosowania w ostatnich latach I wojny światowej, w przededniu odzyskania niepodległości. Dla przykładu wymienię banknoty markowe Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, wyemitowane w 1917 r., na których widnieje piękny renesansowy orzeł, umieszczony w owalnym kartuszu, pod zamkniętą koroną, bardzo podobny do orłów zygmuntowskich z arrasów wawelskich.

pieczec_sadowa_1917
pieczęć warszawskiego sądu pokoju (1917)

Nie brakowało także zwolenników wcześniejszej – piastowskiej stylizacji Orła. W praktyce często tworzono wtedy własne, historyzujące stylizacje Orła Białego, określane jako jagiellońskie, a w praktyce będące pewną syntezą form gotyckich i renesansowych. Taki był właśnie orzeł z projektu pieczęci Sądu Pokoju VI Okręgu m. st. Warszawy z 1917 r.

sztandar_szkola
najstarszy sztandar szkolny w zbiorach Muzeum Oświaty Ziemi Łódzkiej (1916)

Zupełnie podobnie prezentuje się orzeł na sztandarze Szkoły Handlowej Kupiectwa Łódzkiego, przechowywany do dziś w Wydziale Zbiorów Specjalnych Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Łodzi. Jest on widoczny na zdjęciach z patriotycznych uroczystości rocznicowych w Łodzi (3 maja 1916 r.). Być może był on wzorowany na pięknym orle wyhaftowanym na sztandarze 4 pułku piechoty Legionów, który idący na front żołnierze dostali w darze od przedstawicielek Ligi Kobiet w Piotrkowie (13 lipca 1915 r.).

Orzeł „regencyjny” i orzeł Thugutta czyli „zmokła kura” (1917-1918)

orzel_regencyjny_wiki
orzeł wykorzystywany na pieczęciach i drukach Rady Regencyjnej (1917-1918)

Powołana w styczniu 1917 r. Tymczasowa Rada Stanu, a następnie Rada Stanu Królestwa Polskiego i Rada Regencyjna w Warszawie zdecydowały się na nieco inną stylizację orła na winietach swych druków urzędowych i pieczęciach. Była to mocno uproszczona i niezbyt udana graficznie stylizacja „jagiellońska”. Orzeł ten, którego można nazwać „królewsko-polskim” lub „regencyjnym”, został opracowany prawdopodobnie pod koniec 1916 lub na początku 1917 r. Ma on smukłą sylwetkę, sercowaty tors, skrajne lotki skrzydeł skierowane mocno ku górze, wydłużoną „gęsią” szyję oraz rozbudowany dekoracyjnie, asymetryczny ogon. Nawiązuje więc przede wszystkim do orłów zygmuntowskich Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta z okresu złotego wieku. Na głowie orła umieszczono zamkniętą, barokową koronę.

Kiedy rodziła się po latach zaborów niepodległa Rzeczpospolita – w listopadzie 1918 r., spór o formę polskiego herbu państwowego odżył. Rada Delegatów Robotniczych w Zagłębiu Dąbrowskim obok czerwonej „rewolucyjnej” flagi używała symbolu Orła Białego bez korony.

orzel_thugutta
orzeł bez korony z blankietu pożyczki narodowej (1919)

Minister spraw wewnętrznych w socjalistycznym rządzie Jędrzeja Moraczewskiego – Stanisław Thugutt (lewicujący ludowiec) próbował specjalnym okólnikiem dokonać „drobnej zmiany” – usunąć z głowy Orła Białego koronę królewską, uzasadniając to republikańskim ustrojem odradzającego się państwa. Wywołało to falę krytyki ze strony oburzonego społeczeństwa i prasy.

szczutek
satyryczny rysunek orła Thugutta w czasopiśmie „Szczutek”

W czasopiśmie satyrycznym „Szczutek” przezwano np. tego orła Thugutta „zmokłą kurą”. Okólnika rządowego nigdy formalnie nie odwołano, ale pod naciskiem opinii publicznej nigdy też w pełni nie wszedł w życie. Spotykamy jednak orły bez korony na niektórych pieczęciach ministerstw i innych instytucji oraz różnych drukach urzędowych z lat 1918-1919, np. na blankietach (cegiełkach) Urzędu Pożyczek Państwowych i Skarbu Narodowego z marca 1919 roku.

Pierwszy oficjalny herb II Rzeczypospolitej czyli „falbaniasta gęś” (1919-1927)

pieczęć państwowa RP z lat 1919-1927
Pieczęć państwowa Rzeczypospolitej Polskiej z lat 1919-1927

Koronę na głowie orła postanowiono więc zachować, jako symbol zjednoczonego, suwerennego kraju, nie umilkły jednak spory o wybór historycznej stylizacji Orła Białego. W lipcu 1919 r. ogłoszono nawet konkurs „dla artystów polskich” na wzór herbu państwowego.

Ostatecznie, nie czekając na rozstrzygnięcie tego konkursu, który nie przyniósł pewnie interesujących projektów, rząd zgłosił do Sejmu Ustawodawczego wniosek w sprawie godeł i barw narodowych. W dniu 1 sierpnia 1919 r. Sejm przyjął ten projekt w ustawie o godłach i barwach Rzeczpospolitej Polskiej.

herb_II_RP_1919
herb państwowy II RP (1919), rekonstrukcja współczesna

Postanowiono, że Polska po 123 latach niewoli miała odzyskać godło podobne do tego, które straciła w okresie rozbiorów. Główną inspiracją dla projektantów pierwszego herbu państwowego odrodzonej Rzeczpospolitej z 1919 r. został więc wcale nie orzeł piastowski czy renesansowy, ale klasycystyczna stylizacja z 2. połowy XVIII w.

Rysunek orła z 1919 r. był zapewne dziełem zbiorowym, w którym brali udział Jan Skotnicki, znany malarz Józef Mehoffer i historyk Stanisław Łoza. Autorzy tego herbu celowo nawiązali do stylizacji z końca XVIII i początku XIX w., na znak ciągłości polskiej państwowości. Klasycystycznego w swej formie orła umieszczono na ahistorycznej, nowożytnej, francuskiej tarczy.

choragiew_poniatowski
chorągiew gwardii pieszej koronnej z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego (1770) – jeden z wzorów godła z 1919

Przyjętą ustawę i wzór orła traktowano jednak jako tymczasowe, gdyż trwały jeszcze walki o granice, a ostateczne rozstrzygnięcie miała przyjąć konstytucja RP. W praktyce wzór ten miał jednak obowiązywać aż do 1927 r.

Projekt Orła Białego z 1919 r. nie był zbyt udany pod względem plastycznym i heraldycznym, wytykano mu m.in. zbyt naturalistyczny – „falbaniasty” rysunek upierzenia orła, formę graficzną nieco przyciężką i mało subtelną, niezgodną z duchem czasu, przezywano go gęsią… Mimo to, do tej właśnie stylizacji orła nawiązywała chętnie część opozycji demokratycznej w latach 80. XX wieku a obecnie chętnie wybierają ją konserwatywne środowiska polityczne nawiązujące do idei polskiego ruchu narodowego.

grosz_1923
orzeł na monecie groszowej (1923)

W latach 20-tych XX wieku, po reformie monetarnej premiera Władysława Grabskiego, no nowych monetach groszowych umieszczano bardzo ciekawy, zmodernizowany wzór orła, tylko w ogólnym zarysie nawiązujący do oficjalnego herbu państwowego z 1919 roku. Autorem tego projektu był Wojciech Jastrzębowski.

Rozwód Orła i Pogoni (1920-1922)

litwa_srodkowa
oficjalny herb tzw. Litwy Środkowej (1920), rekonstrukcja współczesna

Po opanowaniu Wilna w wyniku tzw. „buntu” oddziału gen. Lucjana Żeligowskiego i proklamowaniu „państwa” Litwy Środkowej, pojawił się projekt herbu dla tego tworu politycznego. Został on wprowadzony Dekretem Naczelnego Dowódcy Wojsk z 12 października 1920 r. Herb przedstawiał na tarczy typu polskiego, dwudzielnej w słup, dwa godła – ukoronowanego polskiego Orła Białego (w polu prawym czerwonym) i litewską Pogoń (w polu lewym także czerwonym). Ta kompozycja nawiązywała oczywiście do herbu z okresu powstania listopadowego (1831).

Na drukowanych w Wilnie znaczkach pocztowych z 1921 r. znalazła się nieco inna wersja herbu polskiej części Litwy – czwórdzielna w krzyż tarcza herbowa ze skwadrowanymi godłami Orzeł i Pogoń (jak w tarczy herbowej przedrozbiorowej Rzeczpospolitej). Tarczę sercową, przeznaczoną dawniej na herb rodowy króla, zajął obecnie patron Wilna – św. Krzysztof niosący na barkach Dzieciątko Jezus. Herb Litwy Środkowej przestał obowiązywać z chwilą jej wcielenia do Polski w kwietniu 1922 r. Była to ostatnia w dziejach polskiej heraldyki państwowej kompozycja heraldyczna z połączonymi Orłem i Pogonią.

Orzeł Kamińskiego, czyli „bolszewik w koronie” (1927-1939)

orzel_kaminskiego_projekt
odrzucony projekt herbu Rzeczypospolitej Polskiej Z. Kamińskiego (1927)

Współczesna stylizacja Orła Białego w herbie Rzeczpospolitej Polskiej pochodzi z drugiej połowy lat 20. XX w. Wzór ten został wprowadzony Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach w dniu 13 grudnia 1927 r. Jednym z najważniejszych źródeł historycznej inspiracji dla autora tego projektu – prof. Zygmunta Kamińskiego (architekta z Politechniki Warszawskiej) był prawdopodobnie orzeł renesansowy z czasów Zygmunta I Starego (ze wspomnianego medalu autorstwa Jana Marii Padovano z 1532 r.). Z. Kamiński pisał: „Uważałem, że godło Polski należy wybrać z okresu największego rozkwitu, kiedy Biały Orzeł reprezentował wielkość mocarstwową Polski. Bez wahania wybrałem typ orła Jagiellonów (…)”.

orzeł projektu prof. Z. Kamińskiego, oficjalny herb II Rzeczypospolitej (1927-1939)
Orzeł projektu prof. Z. Kamińskiego, oficjalny herb II Rzeczypospolitej (1927-1939)

Współczesne godło Polski ma jednak w rzeczywistości charakter eklektyczny – obok dominujących elementów stylizacji zygmuntowskiej i batoriańskiej, znajdziemy w nim także nawiązania do XIV-wiecznej tradycji piastowskiej czy manieryzmu epoki Wazów, a tarcza herbowa jest nowożytna, XIX-wieczna. Ten właśnie eklektyzm spotkał się z krytyką ze strony historyków i heraldyków. Zwracano także uwagę na niepoprawny heraldycznie cieniowany rysunek, przypominający płaskorzeźbę (herb powinien być płaski, o maksymalnie uproszczonym, stylizowanym rysunku), nieuzasadnione historycznie użycie złotej bordiury (skraju) dookoła tarczy (co w dawnej angielskiej heraldyce miało oznaczać nieprawe potomstwo), pewne szczegóły rysunku orła (szpony zbyt oddalone od brzegów tarczy, które powinny być aż do upierzenia złote, a nie srebrne, podobnie jak przepaska, niepotrzebnie wyeksponowany język, a zwłaszcza ahistoryczne pięcioramienne gwiazdki czy rozetki zamiast trójliści na końcu przepaski na skrzydłach).

padovano_logo
orzeł zygmuntowski z medalu J. M. Padovano (1532) – jeden ze wzorów godła z 1927

Pod względem plastycznym ten wzór Orła Białego jest znacznie lepszy, nowocześniejszy od swego poprzednika z 1919 r. Szczególnie dobrze prezentuje się w okrągłej formie na pieczęciach i monetach. Po przeniesieniu na tarczę herbową jest jednak zbyt szeroki, co powoduje deformację tarczy, która jest niemal kwadratowa. Zrezygnowano bowiem z pierwotnego projektu opracowania nieco innej stylizacji na pieczęcie i na tarcze.

plakat_sanacja
plakat propagandowy z lat 30. XX wieku (1938)

Moment wprowadzenia nowego wzoru godła państwowego zbiegł się niemal w czasie z ważnymi wydarzeniami politycznymi – przewrotem majowym marsz. Józefa Piłsudskiego i początkiem autorytarnych rządów sanacji. Nic więc dziwnego, że zmieniona wtedy symbolika państwowa stała się przedmiotem ostrych sporów i polemik o charakterze polityczno-ideologicznym. W prasie prawicowej związanej z Narodową Demokracją krytykowano zwłaszcza owe pięcioramienne gwiazdki na skrzydłach orła, jako tajne symbole masońskie lub celową bolszewizację polskiego godła. Jeszcze większą falę krytyki wywołała zmiana formy korony na głowie orła – w miejsce zamkniętej, zwieńczonej krzyżem korony XVIII-wiecznej pojawiła się bowiem otwarta korona królewska w stylizacji z XIV w. Środowiska prawicowe odebrały to oczywiście jako zamach na tradycję i religię katolicką, celową laicyzacje herbu oraz ukłon w stronę niechrześcijańskich mniejszości narodowych. Prawdopodobnie Z. Kamiński wybierając formę korony czy zdobiąc przepaskę na skrzydłach orła kanciastymi rozetkami kierował się tylko względami artystycznymi, a nie ideologią czy polityką.

poznan_wystawa
orzeł piastowski na medalu wystawy krajowej w Poznaniu (1929)

Mimo tej krytyki, Orzeł Biały według wzoru z 1927 r. został przyjęty i z niewielkimi modyfikacjami obowiązuje do dziś. Przez długie dekady funkcjonowania orzeł Kamińskiego zasłużył sobie na szacunek Polaków, zwłaszcza w okresie II wojny światowej, gdy dzielnie towarzyszył Rządowi RP na Wychodźstwie, polskim oddziałom wojskowym na wielu frontach czy żołnierzom polskiego państwa podziemnego.

orzelek_lotniczy
polski orzełek lotniczy z okresu międzywojennego (1936)

W okresie II Rzeczpospolitej opracowano także wzory orła wojskowego nawiązujące do tradycji z okresu wojen napoleońskich i powstania listopadowego. Nowością był orzełek marynarki wojennej z motywem kotwicy i orzełek lotniczy otoczony przez 2 skrzydła husarskie.

Czytaj ciąg dalszy artykułu