baner

CZĘŚĆ 6: OD „KURICY” DO TRIUMFALNEGO POWROTU ORŁA BIAŁEGO W KORONIE

„Kurica” na maciejówkach Kościuszkowców (1943-1945)

kurica
tzw. kurica z czapek żołnierzy LWP (1943)

Ostatnim ostrym zakrętem w dziejach polskiej symboliki państwowej był okres Polski Ludowej (1944-1989). Polska zmieniła ustrój i granice, w zamian za utracone Kresy Wschodnie uzyskaliśmy nowe ziemie na zachodzie i północy, tzw. Ziemie Odzyskane. Nowe, komunistyczne władze, chcąc odciąć się od przedwojennej sanacyjnej „burżuazyjnej” i „ziemiańskiej” Polski, od początku lansowały piastowskie stylizacje orła bez korony.

Polskie oddziały wojskowe walczące na frontach II wojny światowej (we Francji, Anglii, Norwegii, Afryce północnej czy we Włoszech) zazwyczaj używały przedwojennej symboliki wojskowej (polski orzeł wojskowy wzór 1919 lub późniejsze).

Wyjątkiem były tylko formowane od 1943 r. w Sielcach nad Oką oddziały walczące u boku Armii Czerwonej – 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, zalążek przyszłego Ludowego Wojska Polskiego. Żołnierzy tych postanowiono „uszczęśliwić” nowym, piastowskim wzorem orła bez korony na czapkach, symbolizującym „demokratyczną” i „ludową” Polskę.

kurica_plock
wzór tzw. kuricy z katedry płockiej (1825)

Przewodnicząca Związku Patriotów Polskich w ZSRR – Wanda Wasilewska poleciła Janinie Broniewskiej (żonie sławnego poety Władysława) opracowanie w ciągu jednego dnia projektu munduru i orła na czapkę żołnierzy formowanej dywizji. Ta, po konsultacjach z mieszkającym w Moskwie znanym bibliofilem i kolekcjonerem Pawłem Ettingerem, wybrała wzór orła piastowskiego bez korony. Odrzucono pomysł z orłem wzorowanym na tym z pieczęci Kazimierza Wielkiego, bo sterczące lotki za bardzo łamały by się na wojskowych czapkach.

Wybrano więc na wzór nieheraldycznego orła umieszczonego na sarkofagu Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego w katedrze płockiej. Była to rzeźba autorstwa XIX-wiecznego artysty Zygmunta Vogla, zaprojektowana w 1825 r. Tak powstała tzw. „kurica”, z uporem lansowana przez nowe komunistyczne władze, a znienawidzona przez większość Polaków. W wojsku chętnie po cichu wymieniano te nieudane blaszane „kurice” na orzełki wojskowe z czasów przedwojennych (z ułamywanymi koronami), do dziś zachowało się ich bardzo niewiele.

Konkurs na „nowego orła piastowskiego” (1947-1949)

orzel_byliny_1947
projekt orła piastowskiego M. Byliny (1949)

Komuniści uznali, że w nowej, „ludowej”, „demokratycznej” Polsce socjalistycznego orła nie może wieńczyć monarsza korona. Używano więc różnych wersji Orła Białego bez korony. Dosyć szybko zrezygnowano z nieudanego projektu Janiny Broniewskiej z 1943 r. Najczęściej wykorzystywano więc „sanacyjną” stylizację autorstwa Zygmunta Kamińskiego z 1927 r., tyle że usuwano z niej koronę. Po odjęciu korony orzeł ten tracił jednak swe pięknie wypracowane proporcje i walory estetyczne, znacznie gorzej prezentował się np. na monetach.

W związku z tym w 1947 r. ogłoszono konkurs na godło państwowe zgodne z duchem czasów. Pojawiło się wtedy kilka ciekawych projektów nowego orła piastowskiego, np. autorstwa Michała Byliny, nawiązujący formą do książęcych orłów z XIII w. Wzór ten miał być wykorzystany przy tworzeniu nowej wersji herbu państwowego, nie uzyskał jednak sankcji prawnej i został zapomniany.

Orzeł Kamińskiego „wersja demokratyczna” (1952-1989)

orzel_PRL
oficjalny herb państwowy PRL (1980)

Ostatecznie w książkowym wydaniu Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r. opublikowano wizerunek orła, który miał być oficjalnym herbem państwa. Był to dosyć wiernie przerysowany projekt Z. Kamińskiego z 1927 r., lecz uszczerbiony przez odjęcie korony.

Przedwojenny złoty otok zastąpiło wtedy takież obramowanie tarczy w formie generalskiego wężyka. Dekret Rady Państwa o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 7 grudnia 1955 r. powtórzył tę stylizację orła, zrezygnowano jednak ze złotego obramowania tarczy.

orzel1965
orzełek wojskowy bez korony (1965)

Ten sam wzór powtórzono w nowej ustawie o godle, barwach i hymnie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przyjętej 31 stycznia 1980 r. Obowiązywał on do chwili upadku realnego socjalizmu w Polsce.

Nie miały koron także polskie orzełki wojskowe, używane w Ludowym Wojsku Polskim. Do wzorów orła piastowskiego, np. z czasów Kazimierza Wielkiego, ale oczywiście bez korony, szczególnie chętnie nawiązywano w latach 60-tych XX wieku, w okresie uroczystych obchodów 1000-lecia państwa polskiego. Taką stylizację orła widzimy np. na wielu sztandarach szkół otwieranych w tych latach.

Na wychodźctwie i w podziemiu (1956-1990)

orzel_londynski
herb RP używany przez rząd na uchodźctwie (1956)

W tym samym czasie, kiedy w kraju komuniści ostatecznie zdjęli koronę z głowy Orla Białego, emigracyjny rząd RP w Londynie, po dosyć burzliwych dyskusjach prasowych, postanowił dekretem z 11 listopada 1956 r. ponownie umieścić krzyż na koronie Orła Białego (wzór z 1927) „dla uzewnętrznienia głębokiego przywiązania Narodu Polskiego do wiary chrześcijańskiej”. Działo się to w roku odnowienia ślubów jasnogórskich. Nad gotycką koroną dodano w sposób dosyć schematyczny kabłąk z krzyżem. Na wychodźstwie zachowano przedwojenny złoty otok dookoła tarczy.

Pojawiały się w różnych środowiskach emigracyjnych także inne stylizacje orła w barokowej koronie zamkniętej, umieszczane w tzw. tarczy polskiej, całkowicie pozbawione przepaski przez skrzydła z kontrowersyjnymi gwiazdkami, z mieczem w szponach. Tak prezentował się herb Rzeczpospolitej np. w publikacjach Delegatury Rządu RP na Uchodźstwie na Wenezuelę (1990).

orzel2012
symbol Ruchu Narodowego (2013)

Do dziś Orzeł Biały w zamkniętej, barokowej koronie zwieńczonej krzyżem patronuje różnym radykalnym, prawicowym środowiskom politycznym, nawiązującym do tradycji polskiego ruchu narodowego i religijnym, katolickim tradycjonalistom. Mogliśmy go zobaczyć np. w relacjach medialnych z I kongresu narodowców w Warszawie (2013) czy podczas publicznego różańca w Krakowie (2017).

Tymczasem w kraju Orła Białego w koronie nigdy nie wyparło się społeczeństwo polskie, zbrojne podziemie z lat 40., ani późniejsze środowiska opozycyjne. Do tego wzoru godła państwowego, zwykle w stylizacji przedwojennej z 1927 r. (rzadziej z 1919 r.) od samego początku chętnie odwoływała się rodząca się w latach 70. opozycja demokratyczna. Po powstaniu „Solidarności” (1980) Orzeł Biały w koronie stał się nieoficjalnym symbolem wszystkich niezależnych ruchów społecznych w Polsce, a następnie w stanie wojennym – solidarnościowego podziemia.

znaczek Solidarności z orłem w koronie z 1981 roku
znaczek Solidarności z orłem w koronie (1981)

W książkach i prasie drugiego obiegu, na bardzo licznych drukach czy znaczkach pocztowych umieszczano w latach 80. chętnie rozmaite historyczne stylizacje orła – piastowskie, jagiellońskie, tarcze herbowe z Orłem i Pogonią z okresu Rzeczpospolitej Obojga Narodów, godła z okresu powstań narodowych czy II Rzeczpospolitej.

Triumfalny powrót Orła Białego w koronie (1990)

Wreszcie, ulegając naciskom społecznym, władza postanowiła przywrócić orłowi koronę. Z inicjatywą ustawodawczą w tej sprawie wystąpił ówczesny prezydent – gen. Wojciech Jaruzelski na ostatnim posiedzeniu Sejmu PRL X kadencji (tzw. kontraktowego), w dniu 29 grudnia 1989 r. Zmieniono wówczas konstytucję, przywrócono dawną nazwę państwa (Rzeczpospolita Polska) oraz herb Orzeł Biały w koronie.

orzel_1990
współczesny herb Rzeczypospolitej Polskiej (1990)

Poprawiony nieznacznie przez Andrzeja Heidricha wzór godła państwowego z 1927 r. był w styczniu-lutym 1990 r. konsultowany z historykami, heraldykami, prawnikami, konwentem Sejmu, prezydium Senatu, Urzędem Rady Ministrów i przedstawicielami episkopatu Polski. Krytycznie na jego temat wypowiadali się m.in. przedstawiciele Polskiego Towarzystwa Heraldycznego (Leszek Pudłowski), domagając się rozpisania konkursu na nowy herb państwowy, stworzenia w oparciu o wielowiekową tradycję nowoczesnego wzoru Orła Białego, wolnego od wad przedwojennych poprzedników, godnego zbliżającego się XXI w. W prasie pojawiły się krytyczne artykuły określające lansowany przez komisję prezydencką projekt orła „bolszewikiem w koronie”. Reprezentujący prezydenta Jaruzelskiego ówczesny minister stanu Piotr Nowina-Konopka dowodził, że „to ten sam orzeł, któremu korona została odebrana w pożałowania godnych okolicznościach”. Ten argument, oraz pośpiech będący efektem gwałtownych przemian politycznych przełomu lat 80. i 90. zadecydowały o przyjęciu herbu państwowego w proponowanej wersji. Pod presją chwili nie wykorzystano najlepszego momentu na opracowanie nowej, ładniejszej graficznie i poprawniejszej heraldycznie stylizacji herbu państwowego dla odradzającej się III Rzeczpospolitej. Z powodu pośpiechu herb Orzeł Biały został błędnie nazwany godłem, a jego nazwę wpisano do ustawy małymi literami, co powtórzyła Konstytucja RP z 1997 r. („Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu”).

wojskowy_1993
wzór orła wojskowego wojsk lądowych (1993)

Po krótkiej dyskusji parlamentarnej proponowany wzór Orła Białego z 1927 r. z poprawkami A. Heidricha został przyjęty przez Sejm w dniu 9 lutego 1990 r. i obowiązuje do chwili obecnej. Jak donosiła ówczesna prasa, podczas dyskusji nad kształtem herbu państwowego omal nie doszło do zerwania Sejmu, gdy poseł Jan Łopuszański (OKP) zakwestionował prawo „lewej strony sali” (czyli posłów z dawnego klubu PZPR, wtedy PKLD) do wypowiadania się w tej kwestii. Obrażeni posłowie zaczęli opuszczać salę, a w kuluarach rozważano ponoć możliwość złożenia wniosku o przedterminowe wybory.

Dyskusje na sali sejmowej dotyczyły głównie formy korony, gdyż w projekcie zdecydowano się na koronę otwartą XIV-wieczną, bez krzyża. Posłowie Marek Jurek i Stefan Niesiołowski (OKP) bezskutecznie próbowali przekonać posłów, że na głowie Orła Białego powinna znaleźć się zamknięta korona zwieńczona krzyżem, jak w herbie państwowym z 1919 r., bo „tylko pod tym znakiem Polska jest Polską, a Polak Polakiem”, upadła zgłoszona przez S. Niesiołowskiego poprawka w tej kwestii. Sejmowi oponenci dowodzili, że „Polska jest także krajem niewierzących i nikogo nie można zmuszać do przyjęcia symboli religijnych”.

Orzeł Biały odzyskał koronę (w wersji z 1927 r.) stosunkiem głosów: 316 za, 3 przeciw, przy 52 wstrzymujących. Dokumenty urzędowe, pieczęcie, pieniądze, ordery itp. z orłem bez korony były stopniowo wymienione aż do końca 1995 r.

orli_dom
projekt herbu Orzeł Biały autorstwa Andrzeja Ludwika Włoszczyńskiego (www.orlidom.pl, 2010-2011)

Od pierwowzoru z 1927 r. współczesny wzór Orła Białego rożni się tylko nieco bardziej zwężoną i zaokrągloną u dołu tarczą oraz wyretuszowanymi rozetkami na końcach przepaski na skrzydłach orła (trzy listki pozostawiono na pierwszym planie a dwa ukryto nieco na dalszym, bardziej przypominają one teraz trójliście znane z przedstawień historycznych). Zrezygnowano także ze złotego skraju wokół tarczy. Pozostały niestety pewne błędy przedwojennego pierwowzoru – rysunek orła jest niepotrzebnie cieniowany, szpony z wyjątkiem pazurów pozostały białe (srebrne), choć powinny być złote aż po upierzenie, a w otwartej koronie na głowie herbowego ptaka brakuje prześwitów między kwiatonami…

Herb województwa małopolskiego
herb województwa małopolskiego (1999)

Wzór ten z pewnością nie jest doskonały, ale przemawia za nim już prawie 90-letnia tradycja, więc pewnie w najbliższym czasie nie możemy niestety spodziewać się jego zmiany i opracowania stylizacji nowocześniejszej i bardziej zgodnej z wymogami heraldyki oraz współczesnej grafiki.

Jak mógłby wyglądać taki nowy orzeł? Proszę spojrzeć choćby na przyjęty w 1999 roku herb województwa małopolskiego (którego autorami są Wojciech Drelicharz, Zenon Piech oraz Barbara Widłak). Orzeł ten inspirowany jest zwłaszcza przedstawieniami historycznymi z okresu renesansu.

herb_rp_aleksander-bak2009
projekt herbu Rzeczypospolitej Polskiej autorstwa Aleksandra Bąka © 2009 (http://www.jakiznaktwoj.pl). Grafika objęta jest prawem autorskim. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.

Autorami innych, bardzo udanych projektów poprawionego herbu Orzeł Biały z 1927 roku są Aleksander Bąk (zob. www.jakiznaktwoj.pl) oraz Andrzej Ludwik Włoszczyński (zob. Projekt orlidom.pl). Która z tych stylizacji jest najładniejsza? – niech ocenią Państwo sami.

Wspomniana wyżej uchwała Sejmu RP sprzed niemal ćwierćwiecza stanowi ostatni etap tysiącletniej ewolucji starożytnego symbolu orła w roli emblematu narodowego Polski i Polaków.

Co dalej z Orłem Białym? (2017)

Z ostatniej chwili (marzec 2017). Jak donoszą krajowe media, w związku ze zbliżającymi się obchodami 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę, pojawiły się pomysły modyfikacji kształtu polskiego herbu państwowego. Byłaby to doskonała okazja, aby wyeliminować pewne błędy, jakie pozostały w, skądinąd bardzo udanym pod względem artystycznym projekcie Zygmunta Kamińskiego z 1927 roku, w rysunku Orła, kształcie tarczy  i korony oraz opisach herbu w aktach prawnych. Od dawna należało uporządkować ustawowo tę problematykę, a na przełomie lat 80. i 90., w okresie gorących politycznych przemian,  zabrakło na to czasu i woli politycznej. Oby obecna dyskusja nie ograniczyła się znowu do płytkich, ale atrakcyjnych medialnie argumentów polityczno-światopoglądowych, z pominięciem poglądów specjalistów – historyków, heraldyków i grafików oraz ich projektów i fachowej wiedzy. Osią sporu pewnie znowu będzie krzyżyk na koronie, pozwolę więc sobie na kilka uwag w tej sprawie.

Najważniejsza z polskich koron to ta używana podczas prawie wszystkich koronacji królewskich na Wawelu (insygnialna). Nie przetrwała niestety do dziś, została bowiem skradziona ze skarbca i zniszczona przez Prusaków na początku XIX wieku. Dziś mamy tylko jej udane rekonstrukcje i parę XVIII-wiecznych obrazów, na której ją sportretowano na głowach monarchów. Choć polska tradycja nazwała ją koroną Bolesława Chrobrego, w rzeczywistości została wykonana na początku XIV wieku dla króla Władysława Łokietka. Początkowo była ona otwarta, bardzo podobna do tej zachowanej w grobie Kazimierza Wielkiego, ale… Jakoś w XVI wieku, czyli naszym wieku złotym, pewnie krótko przed słynnym hołdem pruskim na krakowskim rynku, król Zygmunt I Stary (lub któryś z jego braci i poprzedników na tronie) postanowił zamanifestować, że polski król jest równy rzymskim cesarzom i zlecił złotnikom przerobienie uświęconej tradycją korony Chrobrego. Do gotyckiej, królewskiej korony dodano wtedy dwa niewielkie złote pałąki, kulę – sferę i krzyżyk. Miało to symbolizować pełnię władzy nad chrześcijańskim krajem (światem). Prawie tak samo wygląda korona na głowie orła Rządu RP na uchodźstwie, zmodyfikowana w 1956 roku. Ten argument historyczny przekonuje mnie coraz bardziej do idei modyfikacji kształtu korony na głowie Orła Białego. Forma korony musi być jednak zgodna z formą Orła!

Z drugiej strony, prof. Z Kamiński projektując w połowie lat 20. XX wieku obowiązujący do dziś, z niewielkimi poprawkami, wzór herbowego Orła Białego, wzorował się głównie na orłach renesansowych (zwłaszcza na tym z medalu Zygmunta Starego autorstwa Jana Marii Padovano z 1532 roku), batoriańskich i wazowskich. Orły te miały na głowach zawsze otwarte, królewskie korony typu gotyckiego (z tzw. kwiatonami w formie lilii heraldycznych). Dopiero od XVI wieku pojawiają się nieliczne przedstawienia Orła Białego w zamkniętej koronie z krzyżem na, czy częściej nad głową ptaka (np. na arrasach wawelskich, dekoracji rzeźbiarskiej Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu i w starodrukach). Ta forma korony na głowie Orła Białego stała się jednak obowiązująca dopiero w czasach saskich, czyli w epoce którą nie bardzo warto wspominać. Zupełnie inaczej było w wypadku korony umieszczanej na tarczach herbowych naszych królów, Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ta już od początku panowania Jana Olbrachta (1492) zawsze była zamknięta i zwieńczona krzyżem, co symbolizowało pełną suwerenność i potęgę ówczesnej Polski, równej cesarzom rzymskim i carom moskiewskim. Zobaczymy która historyczna wersja Orła Białego i korony zwycięży w tym politycznym rozdaniu, ale za obu przemawiają pewne argumenty historyczne.

Szkic proponowanych zmian w herbie Orzeł Biały A.L. Włoszczyńskiego (www.orlidom.pl)

Może najlepszym rozwiązaniem byłoby pozostawienie otwartej korony na głowie herbowego orła, jak w dotychczasowym projekcie (Z. Kamińskiego) oraz dodanie drugiej korony nad tarczą herbową? Ta korona powinna być zamknięta i zwieńczona krzyżem, wzorowana w rysunku na tzw. koronie Bolesława Chrobrego w wersji z okresu panowania ostatnich Jagiellonów i królów elekcyjnych. Rzeczpospolita odzyskałaby tym sposobem tzw. herb wielki, stosowany do dziś w heraldyce państwowej wielu krajów europejskich (np. Wielkiej Brytanii). Głosy takie pojawiają się wśród specjalistów, np. na portalu www.orlidom.pl. Korony wieńczą jednak dziś głównie tarcze herbów państwowych monarchii, wyjątki są bardzo nieliczne (San Marino), a Polska od 1918 roku jest wszak republiką!

Na pewno trzeba wreszcie poprawić rażące błędy w rysunku orła np. brak prześwitów w koronie, owe nieszczęsne gwiazdki (rozetki, trójliście?) na końcu przepasek przez skrzydła, złote szpony aż po upierzenie, bardziej symetryczny układ skrzydeł itp.

Być może zbliżająca się „okrągła” setna rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę będzie dobrą okazją do wprowadzenia tych drobnych, choć istotnych poprawek w formie naszego herbu państwowego oraz uporządkowania tej problematyki pod względem prawnym, na co zabrakło czasu i woli przed ćwierćwieczem, w chwili gdy upadał system komunistyczny.

Powrót do początku artykułu