WIRTUALNE MUZEUM ORŁA BIAŁEGO

1. Cele poznawcze [patrz dalej]
2. Cele kształcące [patrz dalej]
3. Cele wychowawcze [patrz dalej]

• Zapoznanie uczniów z pojęciami: heraldyka, herb, godło, flaga, barwy i metale heraldyczne
• Zapoznanie uczniów z symboliką barw i metali heraldycznych (zwłaszcza srebra i czerwieni) oraz koron (zamkniętej i otwartej)
• Przedstawienie gatunków orła występujących w Polsce (np. bielika)
• Zwrócenie uwagi na popularność symbolu orła w heraldyce różnych krajów (europejskich i pozaeuropejskich)
• Omówienie symboliki orła w antycznej Grecji i Rzymie (symbol bogów Zeusa i Jowisza, greckich herosów, rzymskich cesarzy i legionów)
• Omówienie znaczenia symbolu orła w religii chrześcijańskiej oraz jego związku z kultem świętych (Jana Ewangelisty i obu patronów Polski)
• Przedstawienie przyczyn i okoliczności wyboru Orła Białego do roli godła polskiego herbu państwowego (do 1295 roku)
• Omówienie zmian formy polskiego herbu państwowego od XIV wieku do rozbiorów (stylizacje gotyckie, renesansowe, klasycystyczne, inicjały i herby rodowe królów, tarcze herbowe Rzeczypospolitej)
• Prezentacja zagadnienia dziejów herbu Orzeł Biały w okresie zaborów i XX wieku (tarcze herbowe z czasów powstań narodowych, spory o koronę na głowie orła)

• Kształtowanie umiejętności rozpoznawania i datowania na podstawie wyglądu różnych historycznych przedstawień polskiego herbu państwowego (piastowskich, renesansowych, klasycystycznych, XX-wiecznych)
• Kształtowanie umiejętności rozpoznawania herbów wybranych krajów (np. Niemiec, Rosji, Litwy)
• Rozwijanie umiejętności wyszukiwania informacji w Internecie
• Kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem
• Rozwijanie zdolności plastycznych

• Wzbudzanie szacunku dla polskich symboli narodowych – herbu państwowego i flagi
• Kształtowanie u uczniów postawy szacunku wobec wielowiekowych polskich tradycji historycznych
• Kształtowanie zainteresowań i postawy tolerancji wobec innych kręgów kulturowych (orły bizantyńskie, arabskie, hinduskie, meksykańskie)

• praca z ilustracjami i schematem (diagramem)
• rozmowa nauczająca
• praca pod kierunkiem nauczyciela
• elementy wykładu
• burza mózgów
• prace plastyczne

• komputery stacjonarne lub przenośne (laptopy) podłączone do Internetu
• rzutnik multimedialny lub tablica interaktywna
• ew. tablica tradycyjna, pisak lub kreda

1. Rekapitulacja wtórna [patrz dalej]
2. Tok lekcji właściwej [patrz dalej]
3. Rekapitulacja pierwotna [patrz dalej]
4. Praca domowa [patrz dalej]

1. Zapytaj uczniów o wygląd i styl życia średniowiecznych rycerzy:

Czy pamiętacie kiedy w Europie żyli rycerze? Czym się zajmowali na co dzień? Po czym można było ich rozpoznać, odróżnić od reszty społeczeństwa? (Można zastosować „burzę mózgów” i wynotować na tablicy odpowiedzi).

2. Wśród odpowiedzi powinny pojawić się m.in. zbroje, hełmy rycerskie, tarcze, herby. Wyjaśnij uczniom, że wraz z rozwojem uzbrojenia ochronnego (hełmy garnczkowe i kubłowe, zbroja płytowa) około XII wieku rycerze z zakrytymi twarzami byli trudno rozpoznawalni przez towarzyszy broni i wrogów na polu bitwy. W związku z tym zaczęto malować lub przyklejać różne znaki do ich tarcz, tunik, końskich kropierzy, haftować i malować na chorągwiach. Tak powstały herby i chorągwie (flagi).

3. Objaśnij krótko, co oznaczają podstawowe pojęcia heraldyki i weksylologii: herb, tarcza herbowa, godło, barwy i metale heraldyczne, flaga (patrz słowniczek terminów na końcu). Wiedza ta będzie potrzebna w dalszej części lekcji. Zwróć uwagę zwłaszcza na różnicę w rozumieniu terminu godło w heraldyce i potocznie (godło to przedmiot w polu tarczy np. orzeł, a nie cały herb państwowy).

1. Wyświetl przy pomocy rzutnika multimedialnego rebus [rebus.pdf]. Uczniowie powinni rozwiązać hasło: Orzeł Biały herb Polski. Nauczyciel dyktuje temat lekcji: Z Orłem Białym przez wieki i zapowiada, jakie treści będzie ona zawierała.

2. Wyświetl i odczytaj na głos wiersz Władysława Bełzy pt. Katechizm polskiego dziecka [belza.pdf], zwracając szczególną uwagę na słowa: Jaki znak twój? – Orzeł biały. Objaśnij uczniom, że ten symbol towarzyszy dziejom Polski już od ponad 700 lat i m.in. dlatego zasługuje na szczególny szacunek. Ten fragment lekcji jest szczególnie istotny dla realizacji celu wychowawczego lekcji.

3. Korzystając z rzutnika multimedialnego, wyświetl prezentację pt. Z Orłem Białym przez wieki [orzel_prezentacja.pptx]. Omawiając kolejne slajdy można stosować metodę „burzy mózgów”. Pytania mogą dotyczyć np. symbolicznych znaczeń, próby rozpoznania stylizacji historycznej Orła Białego we współczesnym herbie Polski, formy korony na jego głowie itp. Można także uzupełnić ilustrowany diagram prezentujący genezę polskiego orła [diagram.pdf].

4. Pod względem merytorycznym prezentacja jest podzielona na 3 części, których treść koncentruje się wokół pytań:

• Dlaczego orzeł jest herbem Polski i co oznaczał ten symbol?
• Od kiedy Orzeł Biały w koronie jest herbem Polski i jak do tego doszło?
• Jak Orzeł Biały zmieniał się w ciągu 7 wieków istnienia tego herbu?

Uwaga! Prezentacja ta jest bardzo obszerna (liczy ponad 45 slajdów), nie uda się więc na pewno pokazać jej uczniom w całości na 1 godzinie lekcyjnej (materiału starczy pewnie na 2 lekcje). Wybór zagadnień (slajdów) do zaprezentowania uczniom podczas lekcji pozostawiam nauczycielowi. Pozwolę sobie tu tylko na kilka sugestii: początkowe slajdy omawiające symbolikę orła i początki herbu Królestwa Polskiego stanowią moim zdaniem „zestaw obowiązkowy”; w dalszej części prezentacji – omawiającej rozwój herbu Orzeł Biały od XIV do XX wieku – najważniejsze są dwa zagadnienia – umiejętność rozpoznawania przez uczniów herbu Pogoń towarzyszącego Orłowi Białemu na tarczach herbowych w okresie unii polsko-litewskiej oraz interpretacja sporu o koronę na głowie orła w XX wieku; istotna jest też forma korony na głowie Orła Białego i jego historyczna stylizacja; ważna dygresja dotyczy polskiej flagi narodowej (układu i symboliki barw).

5. Proponuję do zapamiętania 3 daty, kluczowe dla dziejów polskiego herbu państwowego: 1295 rok – Orzeł Biały staje się herbem Polski, 1927 rok – opracowanie obecnego wzoru Orła Białego i 1990 rok – herb Orzeł Biały odzyskał koronę (ważne zwłaszcza daty pierwsza i ostatnia).

1. Sprawdźcie, co zapamiętaliście z tej lekcji, rozwiązując krzyżówkę [krzyzowka.pdf]. Nauczyciel rozdaje karty pracy z krzyżówką poszczególnym uczniom. Uczniowie, którzy najszybciej poprawnie rozwiążą krzyżówkę dostaną oceny bardzo dobre.

2. Można ew. zastosować metodę pracy w grupach, podzielić klasę na zespoły kilkuosobowe i ocenić najlepszą pracę grupową. O wyniku decyduje ilość poprawnych odpowiedzi i czas rozwiązania krzyżówki.

3. Na koniec przy pomocy rzutnika nauczyciel zaprezentuje klasie slajd z poprawnymi odpowiedziami i skomentuje hasło. Należy zwrócić uwagę na zapis nazw własnych herbów wielkimi literami (np. Orzeł Biały).

Praca domowa składa się z 2 części: zadania obowiązkowego dla wszystkich i 2 zadań trudniejszych, dodatkowych, które wymagają więcej czasu i samodzielnego pozyskania informacji za pośrednictwem sieci Internet.

• Zadanie 1 – obowiązkowe. Przeczytaj tekst i uzupełnij w nim brakujące wyrazy [uzupelnianka.pdf]
• Zadanie 2 – dla chętnych. Wykonaj dowolną techniką (farby plakatowe, kredki, wyklejanka itp.) pracę plastyczną pt. Dawny herb Polski. Jej tematem ma być wybrana przez ucznia historyczna stylizacja Orła Białego (piastowska, renesansowa, klasycystyczna itp.) lub tarcza herbowa (dawnej Rzeczypospolitej, któregoś z powstań narodowych itp.). Herb ten ma być różny od współczesnego. Źródła inspiracji uczniowie poszukają w Internecie (np. na stronie http://orzelbialy.edu.pl).
• Zadanie 3 – dla chętnych: dopasuj do siebie portrety 12 wybitnych Polaków, podpisy do tych portretów oraz herby z orłem pochodzące z ich czasów. Objaśnij, po czym je rozpoznałeś? Można skorzystać ze stron internetowych jako pomocy w rozpoznaniu poszczególnych postaci historycznych. Uczniowie otrzymają po 12 wyciętych portretów postaci historycznych, tyle samo podpisów do nich i herbów do dopasowania [postacie.pdf].

barwy i metale heraldyczne – zgodnie z zasadami heraldyki, wywodzącymi się z potrzeb średniowiecznego pola bitwy, tarcza herbowa i godło mogą być barwione tylko na kilka czystych, widocznych z daleka kolorów (barw). Mają one określoną hierarchię ważności i znaczenia symboliczne. Są to 2 metale: złoto (odpowiada mu barwa żółta) i srebro (barwa biała) oraz 4 barwy podstawowe: czerwień, błękit, zieleń i czerń. Nie należy nakładać na siebie kilku metali lub barw (z wyłączeniem czarnej).

flaga – symbol państwa i narodu mający formę płachty materiału przymocowanej do drzewca. Wywodzi się od średniowiecznej chorągwi rycerskiej. Barwy tzw. stref flagi pochodzą zwykle od barw herbu państwowego. Nauka zajmująca się flagami i chorągwiami to weksylologia.

godło – zgodnie z terminologią heraldyczną jest to przedmiot umieszczony w polu tarczy herbowej, a nie cały herb. Godłem Polski jest więc Orzeł Biały, zaś herbem Polski – Orzeł Biały w polu czerwonym. Potocznie godłami nazywa się wszystkie herby państwowe w całości, co nie jest poprawne.

herb – znak rozpoznawczo-własnościowy zbudowany zgodnie z zasadami sztuki heraldycznej, składający się z pola tarczy i umieszczonego w nim godła. Najstarsze były herby rycerskie, funkcjonujące w średniowiecznej Europie już od 2. ćwierci XII wieku, ale swoje herby miały też państwa, miasta, uniwersytety, biskupi i różne instytucje kościelne, a nawet najbogatsze rodziny mieszczańskie w dużych miastach (patrycjusze) i cechy rzemieślnicze. Nauka zajmująca się herbami to heraldyka. Nazwy własne herbów należy zapisywać wielkimi literami, np. Orzeł Biały.

heraldyka – nauka pomocnicza historii zajmująca się herbami. Jej nazwa pochodzi od heroldów – średniowiecznych urzędników dworskich, do których obowiązków należało m.in. organizowanie turniejów rycerskich i spisywanie herbów.
pieczęć – znak rozpoznawczo-własnościowy mający formę odcisku wykonanego twardym stemplem w miękkiej substancji plastycznej (np. wosku, laku, ołowiu) lub tuszu. Na pieczęciach często umieszczano godła herbowe.

tarcza heraldyczna – zgodnie z zasadami heraldyki, godła herbowe muszą być umieszczane w polu tarczy. Tarcze, których jest wiele odmian, nawiązują kształtem do autentycznych tarcz stanowiących część uzbrojenia średniowiecznych rycerzy. W czasach nowożytnych (XVI-XVIII wiek) tarcze zastępowano często tzw. kartuszami herbowymi, czyli ozdobnymi formami przypominającymi kartkę papieru z wywiniętymi brzegami.

trzymacze herbowe – fantastyczne postacie podtrzymujące tarcze herbowe z tyłu albo z obu stron. Rolę taką mogą pełnić np. anioły, prawdziwe i fantastyczne zwierzęta, rozmaite postacie mitologiczne, kobiety – personifikacje różnych cnót itp.

• Bicki P., Polskie godło. Czy na godle jest biały orzeł czy też bielik? [www.ekologia.pl, 12.11.2010]
• Cisek J., Orzeł i barwy narodowe u progu niepodległości (1914-1918), [w:] Rola symboli narodowych we współczesnej Polsce, pod red. J. Strzelczyk, Warszawa 2008.
• Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Warszawa 2001.
• Jaworska A., Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII – XVIII w.), [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 73-84.
• Jaworska A., Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 2003.
• Jeziorkowski T., Początki polskiego orła wojskowego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 189-204.
• Kiersnowski R., Symbol ptaka, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X-XV w., pod red. J. Banaszkiewicza, Warszawa 1994, s. 105-116.
• Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 1990.
• Kuczyński S. K., Herb Królestwa Polskiego w XIV-XV wieku. Wokół genezy, treści funkcji, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X-XV w., pod red. J. Banaszkiewicza, Warszawa 1994, s. 151-160.
• Kuczyński S. K., Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 241-256.
• Kuczyński S. K., Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1995, s. 33-42.
• Kuczyński S. K., Pudłowski L., Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, „Archeion” 1987, t. LXXXII, s. 97-137.
• Myśliński M., Awifaunistyczny pierwowzór wyobrażenia godła Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 7-14.
• Mrozowski P., O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1995, s. 43-53.
• Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. M. Rokosza, Kraków 1996.
• Panek W., Hymny polskie, wyd. 4, Wołomin 2008.
• Piech Z., Symbole władzy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X-XV w., pod red. J. Banaszkiewicza, Warszawa 1994, s. 117-150.
• Piech Z., Wokół genezy Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1995, s. 15-32.
• Piech Z., Zarys dziejów i symbolika Orła Białego, [w:] Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. M. Rokosza, Kraków 1996, s. 9-44.
• Pietras T., Orły na sztandarach w zbiorach Muzeum Oświaty Ziemi Łódzkiej, „Rocznik Łódzki” 2014, t. 61, s. 119-152.
• Pietras T., Z dziejów polskiej symboliki wojskowej – wstęp, cz. 1-4 [http://albumpolski.pl, 16.10.2008].
• Pietras T., Z Kaplicy Zygmuntowskiej do logo Senatu RP. Kilka uwag na marginesie dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Zygmunta Starego – znak Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2011 [kalendarz na rok 2012 wydany przez Kancelarię Senatu RP według projektu M. Łączyńskiej].
• Pietras T., Znak zwycięskiego orła, „Mówią wieki”, 2001, nr 9 (501), s. 6-12.
• Pietras T., Z Orłem Białym przez wieki. Z dziejów polskiej symboliki państwowej, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, t. 31, 2013, s. 8-55.
• Pietras T., Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 1: Symbolika orła w starożytności i średniowieczu, [www.Histmag.org, 24.07.2013].
• Pietras T., Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 2: Orły piastowskie, [www.Histmag.org, 4.08.2013].
• Pietras T., Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 3: W epoce Jagiellonów i królów elekcyjnych, [www.Histmag.org, 7.08.2013].
• Pietras T., Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 4: Spory o orła i koronę w XIX i XX wieku, [www.Histmag.org, 15.08.2013].
• Pietras T., Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 5: Symbolika państwowa PRL i III RP, [www.Histmag.org, 22.08.2013].
• Pod znakiem orła. Historia godła Polski. Z prof. M. Adamczewskim rozmawia A. Leszczyński [wyborcza.pl, 29.12.2014].
• Projekt Orli Dom [www.orlidom.pl, 29.10.2015].
• Pudłowski L., Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 267-295.
• Rokosz M., Orzeł Biały w staropolskiej grafice książkowej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 107-132.
• Rożek M., Polskie insygnia koronacyjne. Symbole władzy państwowej, Kraków 2011.
  Rożek M., Polskie koronacje i korony, Kraków 1987.
• Rubach T., Dzieje Orła Białego w dobie PRL i przemian 1989 roku [www.konflikty.pl, 8.10.2011]
• Russocki S., Nad nami Orzeł Biały, [w:] S. Russocki, S. K. Kuczyński, J. Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, wyd. 3, Warszawa 1978, s. 17-78.
• Sidorski R., Orzeł Biały. Dlaczego herb Rzeczypospolitej wymaga poprawek? [www.Histmag.org, 2.05.2013].
• Znamierowski A., Elementy herbu polskiego 1295-1995, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 85-94.
• Znamierowski A., Insygnia, symbole i herby polskie, Warszawa 2003.
• Znamierowski A., Stworzony dla chwały, Londyn 1995.
• Znamierowski A., Dudziński P., Wielka księga heraldyki, Warszawa 2008.
• Z Orłem Białym przez wieki. Symbol władców, państwa i narodu, pod red. T. Skoczka, Warszawa 2015.
• Z Orłem Białym przez wieki [scenariusz lekcji e-learningowej na platformie edukacyjnej http://historiadlapolonii.pl, 1.09.2015].